TATV TRANG SANDYAKALA

.

SEJARAH SASTRA JAWA

Kasusastran  PeriodeJawa Baru ( Jaman Demak- Surakarta Awal tahun 1500-1700  )

a.  Jaman Demak  (tahun 1500-1600 )

Nalika mumbul-mumbulipun jaman Majapait,ing tanah Jawi kadugi sampun wontên tiyang agami Islam dhatêng saking mancasatunggal kalih. Saya dangu saya kathah, nanging taksih sami manggèn wontên kitha dagang ing pasisir, upaminipun Tuban, Sidayu, Grêsik.

Tiyang Islam wau kajawi among dagang,ugi nyambi nglêbêtakên agaminipun. Ing sakawit namung angsal tiyang alit kemawon. Dangu-dangu wontên priyantun satunggal kalih ingkang lumêbêt agami Islam.

Majêngipun agami Islam wontên ing tanah Jawi, punika kêsarêngan jaman ura-uru ing salêbêting karajan Majapait, satêmah suda kêkiyatanipun, wasana risak babarpisan. Ing nalika punika para – intelektual
Jawi saya kathah ingkang lumêbêt agami Islam; kilap saking korup utawi saking kapêksa pados sandhang têdha, punika sami kemawon. Ingkang makatên wau anjalari para intelektual ngêmpal wontên ing ulêkaning agami Islam, ingkang dangu-dangu dados ulêkaning pangawasa, satêmah dados pusêring kabudayan Jawi Islam. Ing sasampunipun makatên  lajêng thukul sêrat basa Jawi ingkang isinipun bab Islam.

Kasusastran Jawa jaman kuna lan jaman pertengahan  ingkang  kathah wujud kakawin lan sekar . Dene
kasusastran Jawa baru wujudipun  suluk, wirid , piwulang, babad. Wonten ugi primbon. Bab punika awit saking pengaruh lumebeting agama Islam kalawau.

Ing jaman Demak, tugasipun para Sunan lan Sultan punika kejawi ngasta pusaraning praja ugi mangarsani/ mimpin tumrap mekaring agami Islam

Sêrat- serat ingkang lair ing jaman punika  kasêbut nama:

1.Suluk Sukarsa anggitan Sunan Bonang

Sêrat punika basa Jawi têngahan mawi sêkar, nanging sêkar cara kina, sêkar çloka, lampah wolu-wolu kaping 4, sampun mbotên mawi guru lagu. Mênggah ingkang dipun cariyosakên, bab mistik.

2.Suluk Wujil anggitan Sunan Bonang

Sêrat punika ngêmot wêjanganipun Sunan Bonang dhatêng pun Wujil, tiyang cebol ingkang dipun cariyosakên tilas kalangênanipun ratu ing Majapait.

3.Suluk Malangsumirang anggitan Sunan Panggung

Nyariyosaken Sunan Panggung nalika lumêbêt ing tumangan (latu kangge pati obong), minangka paukumaning paprentahan nagari ing Dêmak, saking anggènipun angrisak sarak Isinipun Suluk Malangsumirang punika kawruh kasampurnan, mawi nyêmoni tiyang ingkang anggondhèli sarak. . Punapa inggih makatên sayêktos, punika namung kasumanggakakên.

4.   Sêrat Nitisruti anggitan Pangeran Karangggayam nagari Pajang

Sêrat punika wontên ing jaman Surakarta kala 50 taunan kêpêngkêr, misuwur sangêt. Mênggah isinipun inggih piwulang kasaenan. Ing wiwitanipun sêrat punika wontên titimasa taun 1534, taksih ugi
taun Çaka (1612 taun Masehi). Limrahipun Nitisruti punika dipun wastani damêlanipun Pangeran
Karanggayam, ing nagari Pajang.

5.   Sêrat Nitipraja anggitan Sultan Agung

Sêrat punika kenging dipun wastani adhinipun sêrat Nitisruti. Mèh sabarang-barangipun ingkang dipun tiru
Nitisruti. Dalah isinipun inggih kathah èmpêripun; wosipun wulang dhatêng para luhur ing nagari, bab pangulahing praja saha angêmong dhatêng tiyang alit.

6.   Sêrat Sewaka

Sêrat punika isi piwulang dhatêng tiyang ingkang ngèngèr. Yèn kapêthik wiwitanipun kemawon sampun sagêd cêtha dhatêng kajênging piwulang wau. Sêrat punika mawi angka taun warni sêngkalan: jalma paksaka wayang buwana = 1621 utawi 1699 taun Masehi; inggih punika jamanipun Sinuwun Mangkurat, ingkang raka Sinuwun P.B.I (Pangeran Pugêr )

7.Sêrat Menak

Nalika agami Islam sampun lumêbêt ing tanah Jawi, cariyos-cariyos Islam ugi lajêng tumut malêbêt, ingkang kathah mawi mampir dhatêng basa Malayu rumiyin. Nanging lêbêtipun satunggal-tunggaling sêrat wau botên kasumêrêpan têrang kala punapa. Namung sêrat Menak, punika kenging dipun têmtokakên bilih kala jaman Mataram sampun dados sêrat basa Jawi.

Mênggah babonipun sêrat Menak punika cariyos saking tanah Pèrsi; kadadosakên sêrat basa Malayu rumiyin, nama Hikayat Amir Hamzah, lajêng sawêg kajawèkakên dados sêrat Menak wau.

8.   Sêrat Rêngganis

Ingkang dipun cariyosakên: wontên satunggaling pandhita tapa wontên ing rêdi Argapura; sang pandhita wau kala rumiyin jumênêng nata wontên ing nagari Jamineran. Sarêng kagungan putra putri satunggal, kaparingan nama Dèwi Rêngganis; botên dangu garwanipun seda, sang prabu lajêng tilar kaprabon.

9.   Sêrat Ambiya

Sêrat Ambiya punika ingkang dipuncariyosakên, nalika Gusti Allah wiwit nitahakên dunya. Ingkang dumados rumiyin: cahya lajêng kênthêl dados sêsotya, lajêng dados toya, lajêng unthuk; unthukpunika ingkang lajêng dados langit pitu, bumi pitu. Makatên salajêngipun,lajêng mratelakakên nalika Nabi Adam dipun damêl; dumadosipun Ibu Kawa; iblisanggodha, salajêngipun  Bapa Adam kaliyan Ibu Kawa tumurun dhatêng dunya, lajêng pêputra sabên sawêdalan dhampit. Sarêng putra-putra sampun sami diwasa, karsanipun Nabi Adam, ingkang awon angsal ingkang sae; ibu Kawa botên nayogyani; karsanipun ingkang awon angsala  ingkang awon, ingkang sae angsal sae. Nabi Adam kaliyan Ibu Kawa darêdah anjalari miyosipun Nabi Sis tanpa ibu.

b.  Jaman Surakarta Awal ( tahun  1700 an )

Nalika jaman Surakarta awal punika ing bab kapustakan kenging kabage dados kalih  perangan.

·  Ingkang perangan satunggal kenging dipun wastani pêmbangun, Ingkang kawastanan pêmbangun punika: sêrat-sêrat kina dipunjarwakakên mawi sêkar macapat

·      ingkang perangan kalih kenging winastan: andamêl sêrat enggal.

b Anggitan R.Ng. Yasadipura I

ü  
Sêrat Arjurawiwaha

ingkang anjarwakaken Kyai Yasadipura
I.  Sêrat punika purwakanipun sêkar
Dhandhanggula. Sêrat punika basanipun langkung sakeca katimbang sêrat yasan
dalêm ingkang Sinuwun P.B. III.

ü
Sêrat Bratayuda.
,

saking anggènipun anjarwakakên sêrat
Braratayudha. Mênggah caranipun anggènipun anjarwakakên, inggih botên bèntên
kaliyan kala anjarwakakên sêrat Ramayana. Inggih kêrêp namung dipun gagapi,
mawi dêdugi lan prayogi. Namung sarèhne sêrat Baratayudha punika langkung ênèm
katimbang sêrat Ramayana, dados basanipun inggih radi langkung gampil katimbang
basanipun sêrat Ramayana. Awit saking makatên, Kyahinipun anggènipun anggagapi
dados mbotên patos grayung-grayung sangêt.

ü
Sêrat Panitisastra.

Sêrat punika ing sajatosipun sêrat
Nitisastra dipun damêl ing basa jarwa. Layang Panitisastra iki dhèk taun 1725,
taun Masehi 1798 sangka basa Kawi didadèkake basa Kawi miring. Banjur dhèk taun
1735, taun Masehi 1808, disusuli sing Kawi Jarwa. Barêng taun 1746, taun Masehi
1819, digawe ing basa gancar dening Radèn Panji Puspawilaga, nanging ora pati
titi.

ü
Sêrat Dewaruci Jarwa

Kyai Yasadipura  inggih anjarwakakên sêrat Dewaruci, sakawit
namung cêkak sangêt, dipun icali ngèlmonipun, wontên ing sêrat Pasindhèn
Badhaya, ing karaton dalêm Surakarta

ü
Sêrat Menak

Sêrat Menak Yasadipuran punika inggih
sêrat Menak Kartasura, basanipun saha kêkidunganipun dipun wangun malih dening
Kyahi Yasadipura, dados sêrat ingkang miraos
sangêt. Nanging tumrapipun ing jaman samangke, jaman ingkang kêdah
enggal-enggal, jaman "tempo itu uwang", tiyang maos sêrat Menak
sampun kathah ingkang botên gurnan. Saya malih sadhèrèk nem-neman.

ü
Sêrat Ambia Yasadipuran

Serat punika mawi
sêngkalan: janma tri goraning aji = 1731 taun Jawi.

ü
Sêrat Tajusalatin

Sêrat punika
babonipun sêrat basa Malayu nama: MAHKOTA SEGALA RAJA-RAJA dipundamel damêl ing
basa Jawi, mawi sêkar macapat, mawi angka taun Hijrah 1139, taun Jawi 1726

ü
Sêrat Cêbolèk ( Kyai Yasadipura I )

Sêrat punika
nyariyosakên lêlampahanipun Kaji Mutamangkin, karan Ki Cêbolèk, anggènipun
ngrisak sarak: ngingah sêgawon sapanunggilanipun. Lajêng dipun gigat dening
para ngulama satanah Jawi, dipun pangagêngi kêtib anom ing Kudus. Prakawis
katur dhatêng pradata ing nagari Kartasura, jumênêngipun Ingkang Sinuhun P.B.
II. Putusanipun Ki Cêbolèk dipun ngapuntên, sarèhne sampun tobat, saha kawon
bantahipun kaliyan Kêtib Anom Kudus.

ü
Sêrat Babad Giyanti

Sêrat punika ugi
karan Babad Palihan Nagari. Ingkang dipun cariyosakên: sasampunipun kraton
pindhah dhatêng Surakarta, sabab ing Kartasura dipun risak ing Cina, Pangeran
Mangkubumi mêdal ngraman, awit lênggahipun siti dipun suda kathah sangêt,
lajêng pêrang mêngsah kraton Surakarta. Salêbêtipun pêrang Pangeran Mangkubumi
dipun suyuti ing para pangeran sanès-sanèsipun, ingkang sami botên narimah
panggalihipun.  Punapa dene Pangeran
Mangkunagara (Sambêrnyawa) inggih suyut, dipun dadosakên senapatining prang.

Patraping prang
Pangeran Mangkubumi sarana nêluk-nêlukakên tanah mancanagari saha pasisir. Ing
salêbêting prang Pangeran Mangkunagara misah saking Mangkubumèn, malah dados
mêngsah. Wusananing prang, tanah Jawi lajêng kapalih. Pangeran Nangkubumi^[10] jumênêng nata wontên ing tanah Mataram,
kanamakakên kraton Ngayogyakarta, ajêjuluk Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana
I.Punggawanipun Kangjêng Sultan ingkang pêng-pêngan, punika K.G. Mangkunagara,
kala dèrèng misah; Adipati Pugêr (Martapura), Tumênggung Prawiradirja,
Tumênggung Suryanagara (Suwandi) lan sanès-sanèsipun. Saking pamrayoginipun
Kumpêni, ingkang kala samantên ambantu dhatêng kraton Surakarta; Pangeran
Mangkunagara kapurih têluk dhatêng Surakarta; kalampahan, lajêng jumênêng Mangkunagara
I. Bibaring prang sampun jamanipun Sinuwun P. B. III.

ü
Sêrat babad Prayut

Sêrat babad Prayut
punika lêlajênganipun sêrat Babad Giyanti. Dados ugi yasan Yasadipuran. Mila
karan nama Prayut, amargi nyariyosakên sasampuning sirêp pêrang Gianti, lajêng
garwanipun K.P.H. Mangkunagara, asma Ratu Bandara, putranipun Kangjêng Sultan
ing Ngayogya kapêgatakên, saking karsanipun K. Sultan. Nuntên dados pêrang
alit-alitan. Corok-cinorok siti bawah Ngayogya lan Surakarta. Nanging lajêng
sirêp saking karukunakên dening para luhur kaliyan gupêrmèn.

b.     
2  Anggitan R .Ng
Yasadipura II

ü
Sêrat Arjunasasra utawi Lokapala .

Sêrat Arjunasasra
punika botên mawi sajarah, tur cariyosipun Sugriwa Subali inggih mbotên wontên
awit ing babonipun inggih pancèn mbotên wontên. Namung ing ngriki Rêsi Wisrawa
sampun dipun damêl anglampahi tindak awon; dipun kèngkèn ingkang putra 

ü
Sêrat Darmasunya

 Dene babonipun, inggih sêrat Dharmasunya.
Dharmaçunya punika basanipun sampun sawatawis    risak,   dados suraosipun inggih
kathah ingkang pêtêng.

 Sêrat ingkang kados
makatên wau kadadosakên basa jarwa mawi sêkar macapat, dening kyahinipun,
ingkang sagêdipun dhatêng basa Kawi namung sawatawis.

ü
Sêrat Sasanasunu ( Kyai Yasadipura II )

 Mênggah isinipun, piwulang lampahing gêsang
Jawi Islam kala jamanipun Kyahi Yasadipura piyambak. Piwulang wau kabage dados
12 bab; inggih punika:

1.
yèn tinitah dados tiyang dening Allah.

2.
yèn pinaringan sandhang têdha.

3.
yèn anggènipun pados sandhang têdha wau mêdala saking tapak tanganipun.

4. yèn saking
dhawuhing Allah kadhawuhan Islam, manut Kangjêng Nabi Mohammad s.a.w.

5.
bab pangangge lan pakarêman.

6.
bab lampahipun tiyang mêmitran, kêkancan, sasaminipun.

7.
bab nêdha, tilêm, lumampah, kêkesahan.

8.
bab angurmati tamu.

9.
bab wêdaling catur utawi wêdaling pikiran.

10.
bab dados tiyang agêng punapa dados tiyang alit.

11.
bab sudaning darajat lan gingsiring wahyu, punapa sababipun.

12.
kêdah nyumêrêpi obah-osiking jagat.

ü  
Sêrat Wicara Kêras ( Kyai Yasadipura II )

Namanipun sampun
anêdahakên, Wicara Kêras = catur kêncêng. Têgêsipun ing ngriki kyahinipun
sampun anjêlu, duka, uninga dhatêng kawontênaning nagari Surakarta kala jaman
samantên, anggènipun pating blangkrèh.

Sasampunipun
ngèngêtakên: aja dumèh wong gêdhe ... lajêng ngandika makatên (kacêkak):

Ngaku turun Brawijaya, ora sakti. Ngaku anak pandhita, ora bêtah
ngêlèh. Ngaku anak pujangga, ora wêruh pa siji. Ngaku anak sujana, nalare
liwar. Ngaku anak ngulama, ora bisa ngaji. Ngaku anak cina, ora kucir. Ngaku
anak sèntri^[11] ora bisa maca KULHU

ü
Sêrat Babad Pakêpung (  Kyai Yasadipura II )

Nyariyosakên Ingkang
Sinuhun P.B. IV, ngingah tiyang ingkang kaanggêp sêkti, nama Bahman, Wiradigda,
Panêngah kaliyan Kanduruhan. Ingkang makatên wau lajêng dados sanggarungginipun
gupêrmèn, kaliyan karaton ing Ngayogya. Kagalih badhe dados rêribêd. Cêkakipun
ing Surakarta lajêng kakêpung barisan saking Ngayogya, gupêrmèn saha
Mangkunagaran. Ing kraton Surakarta sangêt kuwur, sarta ribêt. Ludhanging
rêribêt sarta bibaring pangêpung wau saking pamrayoginipun para sêpuh ing
Surakarta, kêdah ambêsta tiyang sakawan ingkang kakintên sêkti tur dados
rêruwêt wau.

Lelungane Lalita

.

Ping!!!  Keprungu swara HP muni saka ngisor bantal. Ora pati seru nanging gawe kageting  Kumala. HP diranggeh  lan dibukak isine apa lan saka sapa .Katon Lalita  posting foto foto selfiene , nggaya melet lan drijine loro diacungke dadi aksara “V” .Ing mburine katon reca endhas singa  putih ngutahake banyu saka cangkeme sacedhake gedhong -gedhong sundhul langit. Polatane  Lalita katon sumringah ,  mesthine  seneng banget  bisa nglencer ing manca negara gratis. GRATIISSS!!!!

Liya wektu ana update status saka Lalita. Rindu kalian di kampung Lee Kuan Yew. Wah komentar kanca -kancane rame banget , uga sing ngeklik “Like”. Sajrone seminggu iki apa bae postingan  foto lan update status saka Lalita banget diantu kanca kancane. Kaya kaya dadi sesulih crita lan guyune.

Esuk kuwi Lalita sekolah kaya padatan. Nalika pelajaran biologi, Bu Warni nerangake bab metamorfosa nengsemake banget. Ing  layar proyektor gambar-gambar video pembelajaran  kewan maneka warna nuduhake proses metamorfosa , nggugah kesadarane para siswa marang kuwasane  Sing Maha Kuwasa.

“ Jebul ngono kuwi ya prosese kupu , saka uler  kruget-kruget dadi  enthung , aku ra tau nggatekna  kuwatir yen gatel kena uler,” omonge Lalita karo kirag-kirig sajak gilo.

“ Oalah Ta, bocah  gedhe wedi karo uler, ngisin-isini . Ra sumbut karo dedegmu  ”, saure Kumala marang Lalita semu ngece.

Surya  sing kawit mau telap telep  mangan bakwan  ngrogoh sak nyambung  ,“ Iki lo Ta, tampanana bakwan saka aku “

Lalita nampani barang sing diuncalake Surya. Sanalika  mbengok lan mlayu gidro gidro. Kabeh sing meruhi padha ngguyu kepingkel -pingkel bareng weruh sing diuncalake Surya mau uler karet  olehe nggawa saka omah. Rumangsa dijaili Surya, Lalita melu ngguyu lan nggablogi gegere Surya. Wiwit kedadeyan iku Lalita banjur thukul kuwanene nyenthok lan ngematake sawernane kewan lan tetuwuhan ciptane  Hyang Maha Agung. Luwih jero maneh dheweke saya  sengkud nyinau panguripane sato kewan lan tetuwuhan ing sakiwatengene.

Bu Warni pirsa kemajuan sinaune   Talita ing pelajaran Biologi  banjur njurung lan maringi semangat. Buku –buku ilmiah kagungane diampilake marang  Lalita. Saben saben ana wektu longgar Lalita sowan lan diskusi karo Bu Warni bab iki.

Sawijining dina Bu Warni nimbali Lalita. Ngendikane ana seleksi Olimpiade Biologi tingkat kabupaten sasi ngarep. Sing lolos seleksi kabupaten dikarantina 2 minggu ing Balai Diklat Kabupeten bareng karo peserta saka  mata pelajaran liya kanggo persiapan tingkat propinsi. Pemenang tingkat propinsi diparingi bebana saka sponsor mlaku- mlaku ing Singapura nekani BonBin lan museum Biologi ing kana.

“Lalita, iki ana kalodhangan kanggo neter kawruh lan kabisanmu. Dicoba bae mesthi dadi pengalaman kang aji  kanggomu, lan kanggo Bu Warni dhewe.Dakkira isih ana wektu kanggo ngungkal lan ndhudhuk sesurupanmu, kaprigelanmu, kawasisanmu”.

“Nuwun sewu,  Bu. ampun  kula. Lare ingkang bijinipun langkung  sae mawon  kathah, panjenengan malah ndhawuhi kula” wangsulane Lalita rumangsa minder.

“Iya, nanging Bu Guru kagungan tetimbangan liya. Prestasimu saya manjila. Senajan peringkatmu ing sekolah dudu sing paling dhuwur nanging prestasimu ing wulangan Biologi paling onjo. Wis ora sah mamang maneh, dakkira bapak ibumu ning dalem  mengko seneng yen awakmu matur bab iki, mesthi nyengkuyung putrane sing ayu dhewe, ngono”, bu Warni ngendikan karo mesem. Manis banget.

Sidane Lalita legawa nampa dhawuh saka Bu Warni. Bapak Ibu uga njurung lan paring semangat kanggo ngadhepi olimpide iki. Susu anget campur madu wis  sumadya sadurunge  mapan turu. Ibu pirsa yen sinaune saya abot, mula gizine dicukupi. Dina - dina bacute nggawe Lalita saya kleleb ing jagad anyare, jagad ilmiah.

“Wah, sepi ya  rujakan iki ra ana Lalita. Biasane dheweke sing paling heboh.” ujare Kumala

“Ya, dheweke lagi semedi , golek wangsit. “ saure Surya.

“Eh, iya, Lalita endi kok ora ketok? Mau dak SMS  dakkon kumpul rujakan iki mau ra diwangsuli , mangka wis terkirim. Bocahe ya ra tau chattingan ki. Geneya ?”  Wibawa miterang.

“Wis dakkandhani, Lalita lagi semedi ra ngandel. suk nek wis bar semedi dheweke mlungsungi. Titeni wis !” Surya nyambung omongane Wibawa karo molo- molo nyokot timun.

“Omong tenan ki, ana apa karo Lita ?,” swarane Wibawa seru. Dheweke  rada muntab krungu omonge Surya.

“ Hahaha, ora sah emosi, ki lho dhondhong dulitna sambel, enak pol “ , Surya isih ngece Wibawa. Pancen Wibawa rada mambu ati marang Lalita, nanging Lalita ora nglanggati. Surya ngerti bab iki. Kumala sing lagi ngiris bengkowang sakala mandheg. Kuwatir  guyonane Surya dadi ngambra ambra banjur ditengahi.

“Kanca-kanca, Lalita sawetara iki ora bisa melu runtang-runtung karo awake dhewe. Wektune dianggo konsentrasi ngadhepi olimpiade Biologi sasi ngarep. Dheweke kudu ngorbanake wektu dolan grubyak-grubyuk  murih bisa kasil ,kanggo masa depane. Mula yen ana sms lan telpon saka kanca- kanca ora diangkat lan diwangsuli amarga HPne disimpen Ibune. Aku bisa komunikasi karo dheweke nunut nomere Ibune. Mesthi bae ora bisa  sawayah-wayah anggonku kirim, tur ora bisa sakepenak kaya yen dicekel Lita dhewe. Nanging rapapa pancen iki  perjuangane Lalita, mesthi ana sing dikorbananeke. Dongane wae saka  kanca kanca supaya dheweke bisa kasil “ . Wibawa managgut manggut krungu ukarane Kumala mau.Jero ati ndongakake Lita bisa maju lan kasil dadi  juarane.

Nganti tekan titiwanci olimpide dianakake. Usaha lan donga  Lalita, para kanca , guru lan wong tuwa ana asile. Lita kasil dadi juara siji. Ateges kudu mlebu karantina ing Balai Diklat rong minggu suwene kanggo maju ing tataran propinsi. Saya suwe anggone pisah karo kanca-kanca , saya nunjem sinaune. Sejatine Lita kepingin  kumpul karo Kumala, Surya lan liyane. Nanging tumpukan buku lan latihan presentasi ngawe -ngawe ora bisa ditinggalake. Kaya-kaya ilang kamardikane , nyawang akehe materi pelajaran kang kudu disinaoni.

Saiki dheweke ngundhuh asile. Dadi juara tingkat propinsi gawe mongkog kulawarga lan sekolahane. Pengalaman anyar ing panggonan anyar ndadekake tambah percaya dirine. Negara manca kang ora tau dientha-entha anggone ngambah wis dijajah pojok-pojok kuthane. Kaya ngimpi. Nanging iki kasunyatan. Kabeh iki digayuh nganggo perjuangan, apa gratis miturut panjenengan ? **